ظرفیت درون زای دین و ملت - نگاهی تاریخی به نهضت تحریم تنباکو

این مطلب، پیش از این، در لادستان و میلاد لارستان منتشر شده است:

بسم الله الرحمن الرحیم

«و قلنا یا ءادم اسکن انت و زوجک الجنة و کلا منها رغداً حیث شئتما و لا تقربا هذه الشجرة فتکونا من الظالمین . فازلّهما الشیطان عنها فاخرجهما ممّا کانا فیه و قلنا اهبطوا بعضکم لبعضٍ عدو و لکم فی الارض مستقر و متاعٌ الی حین» (قرآن کریم. سوره مبارکه بقره. آیات شریفه 35 و 36)

 خداوند، خود آغازگر تحریم است. آنجایی که آدم و حوا (علیهما السلام) را از نزدیک شدن به درخت ممنوعه و خوردن آن میوه‌ی بهشتی، برحذر داشت. شاید فلسفه‌ی این تحریم، تادیب و تنبیه بوده باشد؛ یعنی وقتی خدا، بنده‌اش را از چیزی تحریم می کند، حکمتش بر آموختن راه تعالی و تقرب است. این داستان از آنجا شروع شده است.

 هدف از این نوشتار، بررسی نهضت تحریم تنباکو بوسیله‌ی فتوای مرجع عالیقدر آن زمان، آیت الله العظمی میزرا حسن شیرازی، ملقب به میرزای بزرگ است. 

1-    اوضاع و شرایط زمانی نهضت

اقتصاد دوره ناصرالدین شاه قاجار، متکی بود بر کشاورزی، دامداری و تولید شیر، لبنیات، گوشت و صنایع دستی که ایلات و عشایر –که جمعیت غالب کشور بودند- تولید می کردند. اگر به این اقتصاد توجه می‌شد و به خودکفایی می‌رسیدیم، وابستگی در اواخر قاجار شکل نمی‌گرفت. بخش دیگر این اقتصاد مبتنی بر تجارت تجار بود. آن‌ها با دامداران و کشاورزان ارتباط داشتند و این لوازم را چه در داخل و چه در خارج، معامله می‌کردند. قند و چای روسی در ازای صادرات، به ایران وارد می‌شد که اولین‌های وارداتی در ایران بودند، مصرف گرایی کم کم روبه فزونی بود و به تبع آن، خرید کالای خارجی و لوکس افزایش یافته بود. فضای فرهنگی کشور نیز اینگونه بود که به زعم روشنفکران آن زمان، پیشرفت و ترقی تنها و تنها در غربی شدن و غرب زدگی باشد و بدون آن کشور نمی تواند پیشرفت کند و توسعه یابد. به اصطلاح: «برای پیشرفته شدن باید از فَرقِ سر تا نوک پا غربی شد(!).»

 پول ملی ایران –ریال- در ابتدای این دوره‌ با یک پوند انگلستان برابری می‌کرد. در اواخر دوره‌ی ناصرالدین شاه و مصادف با نهضت تنباکو، پنجاه تومان ایرانی مساوی یک پوند انگلیس می شود، که نشان دهنده‌ی واپاشی اقتصادی است. از سوی دیگر شکست در معاهداتی نظیر ترکمانچای، ارزنةالروم، آخال و نهایتاً معاهده‌ی پاریس که به محدود کردن اراضی ایران از هر سو انجامید، به وادادگی هایی در عرصه‌ی سیاست خارجی منجر شده بود که بیش از پیش هویت ایرانی را تحقیر می‌کرد.

  

2-    آیت الله شیخ فضل الله نوری؛ رابط تهران و نجف

در این شرایط بود که میرزای شیرازی، مرجع عالیقدر جهان تشیع آن زمان، شاگرد خود، شیخ فضل الله نوری را به تهران روانه داشت (1300 هـ ق./1261 هـ ش.) تا این مسائل را رصد کند. در آن زمان، عالم بزرگ شهر تهران، آیت الله میرزا حسن آشتیانی بود.

 

شیخ فضل الله چندین و چند بار با نامه نگاری و سوال از محضر استاد خویش –میرزای شیرازی- ایشان را از اوضاع مطلع می نمود. در 1306 هـ ش./1267 هـ ق. (حدود 3 سال قبل از نهضت تنباکو) شیخ فضل الله شصت سوال شرعی را خدمت استاد خودش ارسال می کند که یکی از آن موارد در خصوص قند و کالاهای وارداتی از روسیه و بلاد کفر به ایران است و می پرسد که تکلیف مسلمانان و مومنان در این رابطه چیست؟ خود او پیشنهاد تحریم کالاها را در انتهای سوال می آورد و نظر استاد را جویا می شود. مرحوم میرزای شیرازی نیز این موضع را تایید می کنند. بنابراین، شکل اولیه و خاصی از تحریم آغاز می‌شود.

 

3-    امضای قرارداد ننگین رژی توسط ناصرالدین شاه قاجار

در 29 اسفند 1269 هـ ش. ناصرالدین شاه قاجار بعد از سومین سفر خود به فرنگستان، قراردادی را با رؤسای شرکت رژی امضا کرد که به قرارداد رژی معروف و زمینه ساز نهضت تنباکو شد.

 طبق این امتیاز، خرید و فروش کل توتون و تنباکو که در ممالک محروسه‌ی ایران به عمل می‌آمد تا مدت انقضای پنجاه سال به انگلستان واگذار شد.  در مقابل این امتیاز، کمپانی رژی موظف شد که سالانه مبلغ 15 هزار لیره و نیز یک‌چهارم سود سالانه‌ی خود را به دولت ایران پرداخت کند.

 

4-    واکنش میرزا و عموم مردم به قرارداد: اوج نهضت

در ادامه و پس از اطلاع یافتن میرزای شیرازی از این قرارداد ننگین، ایشان در پاسخ به نامه‌ی شیخ فضل الله، می نویسند:

بسم الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال تنباکو و توتون بأی نحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان صلوات الله علیه است. والسلام. حررة الأقل محمدحسن الحسینی

این حکم در اول جمادی الاولی 1309 هـ ق. به تهران و به دست میرزای آشتیانی می‌رسد و از طریق ایشان و شیخ فضل الله، عموم مردم مطلع می‌شوند.

عموم مردم و حتی کسانی که پایبند به احکام اسلامی و شرعی هم نبودند و حتی آن دسته از شرابخواران که توتون و تنباکو را مصرف می کردند، بنا به فتوای بزرگ شیرازی، آن را حرام دانستند و از خرید و مصرف آن اجتناب کردند. تاجرانی که دارای انبار تنباکو نیز بودند، تنباکوهای خود را به آتش کشیدند و می‌گفتند که در معامله با امام زمان عجل الله اینکار را کرده‌ایم.

شیخ حسن کربلایی در «تاریخ دخانیه» می نویسد: «شاه به اندرون انیس الدوله که در واقع ملکه و بی اندازه مورد توجه و علاقه ناصرالدین شاه بود وارد شد در حالی که کلفت های انیس الدوله مشغول پیاده کردن قلیان های نقره و طلای مرصّع بودند و خود انیس الدوله ناظر به عمل خدمتکاران بود. شاه از انیس الدوله پرسید: خانم چرا قلیان‌ها را جدا و جمع می کنند؟ جواب داد: برای آنکه قلیان حرام شده، ناصرالدین شاه روی در هم کشیده با تغیّر گفت: که حرام کرده؟ انیس الدوله هم با همان حال گفت: همان کس که مرا به تو حلال کرده است. شاه هیچ نگفت و برگشت و برای آنکه مبادا به احترامش لطمه‌ای وارد آید، بعد از آن به هیچ یک از نوکران خود دستور قلیان نمی‌داد.»

با کمی تامل می‌شود دید که چقدر تبعیت از مرجعیت شیعه و فرمانبری از حکم یک مرجع شیعه گسترده بوده که حتی به دربار نیز رسوخ کرده است.

 

5-    خدشه وارد کردن درباریان به حکم میرزای بزرگ

استبداد برای خدشه وارد کردنِ «آثار اجتماعی» و «انقلابی» حکم میرزای شیرازی، به ترتیب و پس از شکست یکی، از سه راه وارد عمل می‌شود: الف. تکذیب حکم. ب. ایجاد اختلاف بین روحانیون و ج. مصالحه با روحانیت

 

الف. سعی در تکذیب حکم:

در ابتدایی‌ترین شیوه برای نشان دادن کذب بودن این حکم، قوای نظامی میرزا کاظم ملک التجار را دستگیر و به حکم جعل دستخط میرزای شیرازی، او را به زندان می اندازند. این خبر در شهر پیچیده شده، علما و مردم به تلگراف خانه‌ها هجوم آورده و در ارتباطی با میرزای شیرازی در نجف، صحت و سقم ماجرا را جویا شدند که میرزا در پاسخی، حکم تحریم تنباکو را تایید می کنند.

 

ب. سعی در ایجاد اختلاف بین روحانیون:

ایادی دربار به کربلا می‌روند و از آیت الله شیخ زین العابدین مازندرانی در رابطه با استعمال تنباکو به شکل به ظاهر شرعی سوال می‌پرسند و ایشان با نیز با اخلاص و تقوای شیعی اظهار می‌دارند: «هر چه میرزای شیرازی امر فرموده برای همه‌ی ما مطاع است.»

 

ج. سعی در ایجاد مصالحه:

جلساتی که درباریان جهت صلح و مصالحه مابین علما و دولت برگزار می‌کرد، با مقاومت و پایداری علما به شکست کشیده می شد. علما در این جلسات می گفتند: حرام شریعت را از هیچ رو نمی توان حلال نمود.

 

لذا با سه روش، جکومت وقت، سعی در مبارزه و واکنش به این حکم تاریخی داشت که صد البته با شکست مواجه شد.

 

6-    حکومت در مواجهه با عالم بزرگ تهران

این وضعیت بحرانی، امین السلطان، نخست وزیر ناصرالدین شاه را واداشت تا با فشار به علمای پایتخت خصوصاً میرزای آشتیانی، مباح بودن استعمال تنباکو را اقرار بگیرد. اما میرزا زیر بار زور نرفت و با حکم شاه قصد مهاجرت کرد. با انتشار این خبر در شهر، عموم مردم از مرد و زن به سمت منزل میرزای آشتیانی حرکت کردند تا مانع از مهاجرت وی شوند. در اینجا، حکومت که پشتیانی از علما و شریعت اسلام را دیده بود، قرارداد رژی را لغو شده اعلام نمود.

 

7-    جمع بندی و نتیجه گیری

بدین ترتیب، آیت الله میرزای شیرازی با صدور فتوایی تاریخی، توانست غائله‌ی بحران ساز واردات، مصرف کالاهای خارجی و حضور اجنبیان در اقتصاد کشور را از طریق آزاد کردن ظرفیت درون زای دین و ملت پایان دهد.

شاید نتیجه و ثمره‌ی تحقیق و بحث درباره‌ی نهضت تنباکو، این عبارت از مقام معظم رهبری باشد که در روز اول فروردین امسال در حرم مطهر رضوی فرمودند: «ما که در این سر صحنه‌ها و عرصه‌های گوناگون این همه موّفقیّت به دست آوردیم، در اقتصاد هم اگر عزممان را جزم کنیم و دست به دست هم بدهیم، میتوانیم اقتصاد را شکوفا کنیم. چشممان به دست دشمن نباشد که کِی این تحریم را برمیدارد، کِی فلان نقطه را موافقت میکند؛ به درک! نگاه کنیم ببینیم خودمان چه‌کار میتوانیم بکنیم.»

 

 

 

 منابع تحقیق:

1. اصفهانی کربلائی، شیخ حسن (1382) تاریخ دخانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو، (به کوشش:) رسول جعفریان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

2. فقیه حقانی، موسی و نجفی، موسی (1391) تاریخ معاصر ایران، اصفهان: آرما.

3. فقیه حقانی، موسی و نجفی، موسی (1392) تاریخ تحولات سیاسی ایران، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.

4. نجفی، موسی (1393) نام ها و نهضت ها، اصفهان: آرما.

5. نشریه پنجاه و هفت، پیش شماره اول، فروردین 93.